Istorioù buhez

Sant-Riwal

Sonjoù tud Penn-ar-Gêr ha Lann-ar-Marroù

Marie Fitamant, bet ganet e 1923 : "Pa oan aet d'ar skol, oan ket c'hwec'h vloaz, peogwir on aet da Bask araok. Hag e oan bet desket da lenn gant ma zad, ha me ouie lenn toud ... Bandennoù 'teue d'ar skol deus partout war o zroad, deus Sant-Mikêl, deus Waker (Goaquer). Re a teue dre “Pont-an-Ascoët”, a ziskenne dre ar Glujoù hag an hent a zigouez gorr' Roch-ar-C'harr hag ahe vije graet ur groaz gant ar re gentañ oa paseet, da verkañ 'vijent paseet. Da mare-se e oa pevar-ugent bugel er skol. Ne oa kantin ebet. Degaset e vije un tamm bara gant ar vugale. Roet e vije ul loiad "konfitur " dezho ; lod all en deze ur banne soubenn er "bistrot", lec'h ma oa Madame Jacq aze. Re ar bourk a yae d'ar gêr. Hag er c'hlas e penn an traoñ, e oa ur burev evit an ti-Kêr. Ar skolaer a rae "secrétaire de mairie". E-pad ar brezel, ar skol a oa okupet ; setu vije graet skol e Penn-ar-Gêr, en un "appenti", diouzh ar mintin evit ar re vras, ha goude lein evit ar re vihan. Hag ar skolaer oa o chom lec'h m'emañ Marie Rannou bremañ, en trec'h ."

André Cariou, bet ganet e 1932 : Lann-ar-Marroù zo ul lec'h ma vije tennet an taouarc'h pe mouded gant ar varr. Lakaet e vije da sec'hiñ evit ober tan dindan ur pod-tri-troad. Gwechall e oa kalz tud amañ : seitek a oa bet kavet mat evit mont d'ar brezel pevarzek. Toull-ar-Bleiz zo er penn-all en trec'h ha Dannig kozh, an hini a oa kouezhet e-barzh Toull-ar-Bleiz, a lâre : “Birviken ken, Dannig Koz ne c'hoarzho deus den ! Dannig koz, rec'h ar Bleiz ! " E mod - se e lare...

Henriette Boucher, bet ganet e 1935 : "Me zo bet ganet ahe e Penn-ar-Gêr, barzh an ti-mañ. Ma zud kozh din-me a oa deus Lann-ar-Marroù. Muioc'h a dud a vije d'ar mare-se. Tud Penn-ar-Gêr en em sikoure, evit an dornadeg gant tud Lann-ar-Marroù ha tud Bodeñgar; an eost a vije troc'het gant ar falc'h hag amañ e oa un dornerez mod kozh. Barzh an nijerez e vije lakaet ar gwiniz da dennañ ar pell kuit, hag ar plouz a vije lakaet e kichen war al leur. Ne oa ket poull gwalc'hiñ ebet ha ni oa oblijet mont da Vodeñgar pe Meilh-an-Hañ 'vit gwalc'hiñ an dilhad. Hag ahe e oa ur puñs. An dour zo deuet amañ e 1950. "

Marie Rannou, bet ganet e 1939 : " Diouzhtu, pa teuemp d'ar gêr deus ar skol e vijemp kaset da ziwall ar saout. Div zañvadez a vije ivez, evit ar gloan. "Maman" 'n oa ur c'harr-nev hag e vije kaset en dro gant he droad tehou 'vit ober neud. An dra- se vije graet war-dro kalañ-goañv alies ; 'benn neuze vije muioc'h a amzer da ober war dro an dra-se ! Sellet ' meus bet graet meur a wech, hag esaet ivez, hag e yae ganin war an tu kontrol, setu vije graet trouz din. Ar mekanik-se vije graet gant Jobig Pont-ar-Varn. Ma mamm gozh a oa kemenerez. M'eus ket bet anveet anehi, met klevet 'm'eus anv deus 'pezh 'neus bet graet, peogwir ar “machine à coudre” 'zo atav du-mañ... Ha 'neus ranket gounid he zamm boued gant an dra-se peogwir oa chomet intañvez. Uzet eo ar "machine" kement all 'n'eus labouret. "

Enregistrement et transcription : Annaig & Hervé Quéré

Sonjoù tud Gernevez, Bodenna ha Rokinac'h

Marie Le Bras, bet ganet e 1926 :

Ba' Rokinac'h n'oa ket kalz keuneud ; hag an nebeut keuneud vije graet, vije dalc'het da ouilhat, da lakaat [an tan] da grogiñ barzh an taouarc'h. Ma zad a rae an dra-se, un nebeut bleñchoù da grogiñ an tan e mod-se, hag un tammig keuneud tev 'vel ho taou biz aze apeupre da lakaat war c'horre, ha pa vije kroget [ an tan ] er re-se neuze, vije lakaet taouarc'h war c'horre, pok-ha-pok, 'mod -se neuze.Taouarc'h a vije ba'r Yun Sant Mikêl. Toud an tiegezhioù : Lingouez, Gêrnevez, Rokinac'h ha Penn-ar-Gwaremmi ha Ti-Beron, ar re-se n'oa ul lodenn ba' ar Yun, memes lod deus re ar vourc'h 'n oa, Marie Mevel....mamm Lili Guillou. Dac'h pep tammig douar oa dac'h o zud kozh, oa ul lodenn 'barzh ar Yun. An taouarc'h vije tennet araok ar foenn, fin miz mae pe komañsamañt miz Even. Setu pa vije degouezhet [an amzer] da dennañ touarc'h neuze, vije nevez graet un toull . Da gomañs un tamm, ma zad a rae un toull amañ da gentañ, dezhañ da gaout plas... setu goude-se e komañse tennañ un tres etrezek aze, ha partajiñ 'nezho peupred d'ober tammoù mod-se, goude-se betek penn ar rijenn, gwelet'rez. Pa vefe tennet ur rijennad, e komañse gant ur rijenn all, hag an eil goude eben... An taouarc'h 'vije troc'het gant ur bal tennañ-taouarc'h, un'spesial d'ober, mestal ur bal da bêchañ 'r jardin, ur bal plaen, pe ur (v)forc'h... Setu goude-se e vije graet....un amplasamañt da dennañ taouarc'h, neuze renker bezañ un, petramant daou, me vije asambles gant va mamm, va zad a denne led deomp, e mod-se e taole leton deomp war c'horre neuze. Keit 'ma oa uhel an toull, an dra-se a yae mat... met goude-se, e ranker sevel anezhe neuze da daoler anezhe war c'horre... Ha ni vije' kas ar re-se gant un tavañcher ludu-griz, trempet tout kar ar re-se a zibere tout...

Ar re-se a vije lakaet da sec'hañ goude-se neuze, penn-da-benn tout a-mod-se, a renkennadoù ; hag a-dreuz. Pa vijent sec'h goude-se apeupre neuze, an dra a vije tennet araok ar foenn, me lar deoc'h, goude ar foenn ez aer da cheñch tu dezho... Goude an eost goude-se ez aemp da sevel anezhe, da verniañ anezho, ha lakaat 'nezho pok-ha-pok neuze da sec'hiñ, hag e vije lakaet pevar pok-ha-pok da gentañ ha div-all war c'horre, da sec'hiñ. Ha goude-se vije dav neuze, goude an eost, kerc'hat anezhe.

L'enfance de Yvonne Kerhoas-Mazé : Je suis née en 1928, ici, à Bodenna, dans une vieille maison qui n’existe plus aujourd’hui, mais j’ai vécu une partie de mon enfance à Meilh-an-Traon où ma mère avait trouvé une ferme ... Elle avait l’aide de ceux de Kergombou pour le foin, et on allait chez Henriette cuire le pain, à Penn-ar-Gêr, par Pont-ar-Varn et on allait à Saint Cadou par la montagne, par Lann ar Marroù, on ne sentait pas, on était jeune ! On avait des vaches “Pie Noir", 4 ou 5. Pour les courses, on allait chez Mimi Le Bras.

Je suis allée à l’école vers 6 ou 7ans ; mon frère aîné, lui, apportait un bout de pain avec du beurre pour midi ; mais moi j’ai connu la cantine . Je connaissais un peu de français avant d’aller à l’école... Il y avait beaucoup de monde ici à Bodenna, il y avait de grandes familles, tout le monde se parlait ... Ma mère allait de temps en temps à la foire de Brasparts, en rejoignant Stumenven à travers... Mais il y avait aussi beaucoup de marchands qui passaient .... Ici, à Bodenna, il y avait beaucoup d’eau, il y a beaucoup de sources à Bodenna, on avait une bonne fontaine à côté et, plus bas, on avait aménagé un trou où coulait l’eau de la fontaine et l’hiver, on allait laver là, parce que l’eau était plus tiède. L’été, on allait laver à la rivière où chacun avait sa caisse et sa pierre bleue. Pendant la guerre, quand un avion allemand est tombé près de Bodenna au Mont Saint Michel, j’étais à garder les vaches du côté de Roc’h Kléguer. C’était affreux... Tout le monde venait voir et on a eu peur que les Allemands mettent le feu au village.

Yvonne L'Haridon, bet ganet e 1932 : Me zo bet ganet e Bodenna e 1932. Evit mont d'ar skol, daou gilometr a oa bemdez, ha goude-se pa oa deuet an Alamanted, neuze, oamp bet kaset da Benn-ar-Gêr... Ar skol oa rekisitionet... Nav bloaz, ha pevar kilometr d'ober evit an hanter-devezh skol. Pell e oa. Me meus gwelet tri glas ba' Sant Riwal ; mamm Jeanne oa oc'h ober “cantine” ha soubenn 'vije bemdez. Me zo chomet ba' Sant Riwal betek pevarzek vloaz, betek ar “certificat”. Ni oa seizh er memes bloavezh, bet d'ar “certificat” 'samblez, ga'r velo da Vraspartz, ar mestr skol war e velo ha ni da heul ! Ha toud n'eus tapet ar “certificat”. Monsieur Boucher oa ar mestr da poent-se. Ha goude se, on bet daou vloaz ba' Braspartz ba'r “le cours ménager” ha goude-se on chomet er gêr da labourat, evit sikour ma mamm. An Alamanted zo deuet da chom ba' Bodenna, e kreiz-kêr en tu dehou : un hanter deus an ti a oa bet “rekisitionet”, ni oa 'touesk ar boched, 'vel vez laret. En em walc'hent1 er stêr, d'an traoñ, bemdez ! Ur wech 'oa kouezhet un avion war duchenn Sant-Mikêl, hag e oa moged ha goude-se n'oa klevet anezhañ kouezhat... hag an dud a deue da weled diouzh partout, ha goude-se, e oa bet tamallet an dud dac'h kêr, ha graet oa deomp sortial deus an ti, hag e vije sotet Bodenna ! Oh ya, ni neus bet aon dac'h 're-se... Un hent bennak a oa da vont da Stumenven hag a zegouezhe en tu all da Gilli-Vihan. Ma mamm a yae war he zroad da Vraspartz d'ober komisionoù deus Bodenna, dre ur wenodenn. E Gernevez, oa ket memes tra, cheñch kêr, cheñch tout. Douaroù Gernevez 'zo yennoc'h, muioc'h a avel 'zo, fas d'an amzer fall. Ni n'em sikoure gant tud Leingwezh ha Roudouderc'h. Kalz diferañs a zo e Sant Riwal etre ar Gorre hag ar Gouel' ; n'ouzon ket perak. Amañ ni zo muioc'h diouzh Leon 'vit Kerne.

Sources : | Enregistrement 1 : Liliane Prigent | Enregistrement 2 : Annaig Quéré | Transcription : Hervé et Annaig Quéré

Un peu de vocabulaire et un petit résumé : Tamallet : accusé | An taouarc'h : la tourbe |Bleñchoù : des petites branches | Keuneud : bois de chauffage | Diberañ: couler goutte à goutte, dégouliner

Marie Braz, née à Roquinarc'h, habitant au Favot (Brasparts), évoque ici l'extraction de la tourbe dans le Yeun ; en effet, il n'y avait pas beaucoup de bois et on utilisait la tourbe pour faire le feu. Les familles de Linguez, Guernevez, Roquinarc'h, Ti-Beron....et même du bourg, disposaient d'un lot de tourbière dans le marais. La tourbe était extraite juste avant les foins avec une bêche spéciale. Elle raconte très précisément ce travail qui devenait particulièrement difficile lorsque les couches supérieures avaient été tirées et que le trou devenait de plus en plus profond , elle se souvient de ses vêtements trempés en revenant du marais...La tourbe était rentrée après la moisson.

Yvonne L'Haridon raconte son enfance à Bodenna et particulièrement les années de guerre lorsque les Allemands ont installé un camp dans le village, réquisitionné une des maisons, et menacé les habitants lorsqu'un de leurs avions était tombé au-dessus du Mont Saint Michel. Elle se souvient aussi qu'il lui fallait aller à pied à Pennaguer pour aller à l'école puisque celle du bourg avait également été réquisitionnée. Elle raconte l'aventure du Certificat d'études à vélo ! Elle est restée à Bodenna travailler à la ferme, jusqu'à son mariage. Elle est alors venue vivre à Kernevez; elle parle de son travail et aussi de l'entr'aide avec les voisins de Linguez, Roudouderc'h.

Une carte avec le chemin dont parle Yvonne, pour aller de Bodenna à Brasparts en passant par Quillivien. [1]

Sonjoù tud Stumenven ha Lost-ar-C'hoad

Françoise Cariou , Lost-ar-C'hoad, bet ganet e 1933 : Me zo ganet e Plouider e-kichen Lesneven . P'on erruet amañ e Lost-ar-C'hoad e ioa kalz tud, ha buan a-walc'h zo bet cheñchamant da-c'houde, ha bremañ emaon va-unan . Meur a wech, ez an da Blouider da welet ar familh hag an amezeien kozh, ha kamaradezed skol ivez. M'eus ket bet poan kuitaat bro ar c'haol-fleur ; re boanius e oa al labour . Aesoc'h e oa goro ar saout eget diboullañ ar c'haol-fleur dindan ar glav ! +M'eus ket kavet kalz diferañs etre tud Bro-Leon ha tud Bro-Gerne ; m'eus ket kement-se a boan d'en em adaptiñ amañ. Ni oa daouzek amañ ha ni en em arañje mat gant an amezeien. Ne oa ket ar memes brezhoneg met ne cheñch ket kement se ; ar re a gaoze brezhoneg, ne oant ket diaes da gompren ; muioc'h a cheñchamant zo etre amañ hag an amezeien oa d'an traon ha ioa diouzh(daha) Landrevarzeg, ha n'en em gomprenent ket : ar re-se oa kalz diaesoc'h da gompren eget ar re a oa ginnidig deus Sant Riwall. Dijà, d'ar poent-se, e Sant Riwall ne vije ket kalz brezhoneg etre an dud, amañ e oa komañset ar galleg. Gant Pierrot, ne oa ket brezhoneg etrezomp. Pierrot zo bet komanset da gaozeal galleg abred abalamour en doa un tintin ba'r bourk, hag e oa o trebiñ e ti e dintin da gaout lein, hag e dintin a gaoze galleg outañ . Ha pa oa deuet amañ, da c'houde, an tintin 'gaoze galleg 'tav. Ar vamm a gave gwelloc'h kaozeal brezhoneg .

Herveline Pinchault, Stumenven, bet ganet e 1939 : Me zo bet ganet er bloavezh 1939 e Gwiklan ; met n'oan ket 'met teir sizhun p'oan deuet amañ ; ma zad oa deus Gwiklan, setu m'eus ket sonj kwa ! E Penn-ar-Gwaremmi oa un' deus Gwiclan ivez, Jean Louis Palud. +Sonj m'eus p'oa deuet ar boched amañ ; me oa bihan d'ar poent-se. E oamp o troc'hañ ed 'barzh ar park, 'fas da ti Sylvie aze, hag e klevemp aneho o tont war an hent gant o galochoù bras ; nin oa o sonj mont da Roc'h-Losket en trec'h da souchat, " er c'hoad bihan, ha daou pe dri , re Couchouron, Kerdevez ha ma zad kozh zo chomet, war o benn-daoulin, da sellet dreist ar c'hleuz hag eñ e teujent e Kêr. Deuet e oant e kêr, un' ha m'eus ankouet biken : un' “à peu près costaud”, bronzet un tamm, ur penn tev dezhan. ' Re-se o deus plantet prenest barzh an ti, sklas a oa a-dreñv oa strinket toud, foulet toud, ar bufed, ar gweleoù toud... ma nije kavet ur fuzulh pe un dra bennag, neuze e vefe bet devet toud kêr. Ma zintin n'oa basinoù bras laezh hag un' n'oa evet laezh toud  ! Lodoù oa ket mechant, mes lodoù all...Goude se oa deuet ar patrioted ; oant ken pemp pe c'hwec'h'. Un oa o vont da dennañ...hag un n'eus lâret d'egile : “Arabat dit tennañ” ...ma nije bet lazhet ur boch, vije chomet den ebet . Ha goude-se re Stank-an-Hae, Jobig Couchouron, oant tri pe pevar, o sevel an ed 'barzh ar park-all, hag un n'oa bet c'hoant da dennañ, “Ar re-se n'int ket Alamanted” a lavare unan-all, ar re-se oa ur roched c'hlas ganto. Ma vefe tennet war ar re-se, ar re-all en dije klevet ivez. Ar re-se oa aet da Stang-an-Hae, el lec'h ma n'oa sonjet ni mont, da Roc'h-Losket ha da c'houde dre Penn-ar-favod da bakañ koad an Nivot. Ha François Kedevez n'oa lâret deomp dont er-maez dac'h ar c'hoad. En devezh-se, me lâr dit, e oa bet bec'h war hon gorre. Paseet mat e oa. En ti Kerdevez, oant ket aet. N'eo ket dav klask ar brezel ! Oan da vezan tri pe bevar bloaz e “septembre”, mod all mije ket sonj. An Alamanted zo chomet ba Sant Riwall, e Brasparts oa ivez.Un avion oa kouezhet, e oa “un anglais”, war duchenn Sant Mikêl, etre Bodenna ha Sant Mikel. Lahet oa an den. E ti Gereol oa Boched ivez o chom eno hag un' n'eus laret din e vije klevet trouz o botoù ba'r skalieroù, en ti uhel, o vont e trec'h. Partout lec'h ma c'hellen kaout a veze rekizitionet. Tud a oa “rekisitionet” hag an dud a yae da labourat, d'ober devezhioù gant o c'hezeg, o c'hirri... Ur “salle de danse” oa bet graet eno war an duchenn. Eno emañ an emplasamant c'hoazh. Toulloù oa ivez evit en em souchañ. +Gwechall vije devezhourien war ar maez. Hag e oa un', un devezhourez un tamm sac'h war he c'hein, vit klask un dra bennak gant an dud ; hag e kouske war plouz ed-tu...Ha plouz ed-tu oa yen  ; bar ur c'hreñj oa o chom. Un devezh oa bet kavet marv. +Hag e vije kalz tud o c'haloupat an henchoù da noz aze. Pa deue an dud deus ar foarioù, e vije lod e bord an hent o c'hortoz 'nezho. Hag un' a lakae tokeier war beg al lann war bord an hent., hag a rae aon d'an dud,...setu oblijet da reiñ arc'hant dezho; vit kemeret an arc'hant gant ar re o deus gwerzhet ul leue, un ebeul., pe un tarv... . Klevet meus tad-kozh Jean Olivier zo bet laeret e mod-se ba' Kroazitioù. Oa o tont gant ur “char à bancs” d'ar gêr. Aretet gant daou laer. Oblijet da reiñ e arc'hant . Pa oa o vont da vervel, e lâre c'hoazh, peogwir e oa avel ha glav : “O pesort nozvezh vat evit mont war vord an hent !” . Pa oa o vont da vervel, en doa an dra-se 'barzh e benn c'hoazh. Lod a basee pad' an noz ; ur wech, en ti kozh, an trec'h aze, e oa unan o esel digeriñ ar volejoù gant n'ouzon ket petra. En ti bihan, e kichen, e oa filzier a bep seurt hag ar re-se oa partiet. +Aman, vije graet alies dañs, ba' traon an ti ; peogwir ar re Picard veze alies ; re Picard, nizen da ma mamm gozh (deus Rokinac'h) 'rae n'akordeon, ha goude-se François Kerdevez n'oa un akordeon diatonik hag Herve Couchouron unan bras ; Charlot hag Yves rae an hini all, an hini bras An akordeon ' veze desket e mod-se. François Kerdevez en n'oa ur “bombarde” ivez ; Pa vije o charread foenn pe an eost ; peotramant vije c'hoariet galoch. Pa vije echuet an devezh abred ivez. Ha mod-all pa vije ul leur nevez, pa vije dornet an ed-tu e-barzh ar c'hranj ivez. Mod-all, er goañv vije ivez. Er bloavezhioù tri-ugent e teue tud eus Bro Leon, Plouvorn, Plouzevede da droc'hañ brug gant traktourien, karget gant ar forc'h. A-wechoù e choment eizhtez da droc'hañ gouzer hag e choment da lojañ amañ. Goude-se oa bet graet “plantations” ha n'oa ket kement a vrug ken.

Petit résumé : Herveline n'oubliera jamais cette journée d' août 1942 ou 1943, lorsque les Allemands sont venus à Stumenven. Elle se souvient de la peur, de la fuite dans le bois pour se cacher, des dégradations dans le village, de l'arrivée des « patriotes ». Elle évoque aussi la vie d'autrefois avec ses bons moments, mais aussi la misère des plus pauvres, et même l'insécurité des chemins, lorsque les voleurs guettaient ceux qui revenaient de la foire pour les dévaliser!

Françoise, est originaire de Plouider, près de Lesneven. Elle a épousé Pierrot Cariou de Lost ar C'hoad. A cette époque, dans les années 60, il y avait encore beaucoup de monde dans les campagnes ; ainsi, une douzaine de personnes vivaient à Lost ar C'hoad . Elle n'a pas regretté « le pays des choux-fleurs » et elle n'a pas trouvé de grandes différences entre le breton du Léon et celui de Saint Rivoal. Elle note, qu'à cette époque, la pratique quotidienne du breton était moins importante ici, que chez elle , à Plouider, où elle retourne souvent .

Sources :Enregistrements et transcription : Hervé et Annaig Quéré.

Soñjoù tud Penn-ar-Favod ha Kergombou

Jeanne Mao, bet ganet e 1930 : Me zo bet ganet e Penn-ar-Favod er bloavezh 1930, e ti ma mamm gozh, hag e vije lâret Gorre-Kêr dioutañ, mes bremañ n'eo ket evel ken, ne oa ket sklaer an ti tamm ebet, hag etre kraou ar c'hezeg hag an ti e oa kraou ar moc'h, hag hennezh zo pilet bremañ. Tad kuñv Sylvie a oa en un ti, en trec'h toud. D'ar mare-se 'vije nozvezhioù ha c'hoari kartoù, nezañ vije graet ivez, ha ma mamm-gozh 'n eus desket din nezañ pell e oa, da seizh pe eizh bloaz marteze. Ha ma mamm-gozh he doa div geigel1, hag un' vije gloan du ha gloan rouz warni, hag un all gloan gwenn, hag e vije lakaet e penn an daol, reñket brav. Ha pa yae ma mamm-gozh er-maez, me yae da gemer un' deus he geigel hag e vijen o nezañ. Met pa vije torret an neudenn, ne ouien ket ken stagañ anezhi hag ey aen da gerc'hat ar geigel all, hag e raen heñvel. Ha diouzh an noz, ma mamm-gozh, pa vije aet klask nezañ.. soñj 'm'eus gwelet anezhi e penn an daol, ha komañs c'hoerzel, 'pezh a c'halle : «Ha n'eo ket dav goul' piv 'zo bet amañ ?» , met morse n 'em eus bet trouz, morse 'm eus klevet anezhi _hag he oa unnek ha pevar ugent pa oa marv_ d'ober trouz da zen ebet. Ha deskiñ ober krampouezh 'n eus graet din, ha pa vije graet krampouezh e oa plijus, peogwir e teue leun a grilhed, leun, leun... gant c'hwezh an tan. Ganti 'm eus desket kontadenn ar gorriged. Me soñj e konte kalz traoù din ... Ur forn gozh a oa, en tu dehou, pa 'y aez d'an traoñ 'kichen kraou Sylvie hag e vije lâret din e oa ur wrac'h kozh eno! Pa vije poan dent, pa vije ur gor, evit pareañ an dra-se, evit lakaat ar gor da zont, e kemere ur blantenn hag e lakae an dra-se war ur piltos, hag e lakae mein sammes gantañ hag ur velenenn-vi, hag he droe, met pezh a lavare, pa vije hen ober, n'ouzon ket, un tamm pater, me soñj, ha goude-se e lakae an dra-se barzh un torch : louzoù an treitourez' vije graet deus an dra-se ; ha ne oa ket nemet hi ba' Sant Riwall a ouie ober an dra-se. Teir gazeg e oa e ti ma mamm gozh ha nin 'vije ganto kalz war o c'hein da Roc'h-Moulhieg hag e aemp war un tamm kleuz, eno, hag alies ar c'hezeg a yae kuit, a-greiz-toud, ha, ha nin, patatras ! E Penn-ar-Favod, e oa ur poull-dour : al "lapig" a vije graet dioutañ hag e oa ur feunteun, «Gwinale», hag ur stêr evit gwalc'hiñ an dilhad ; ha goude-se vije lakaet 'lies da sec'hiñ war ar braden. Hag en traoñ war-zu Gwazh-al-Ludu, ey aez da Roc'h Moulhieg, hag eno, zo ur feunteun, dindan Roc'h-Vras, ha d'an tu kleiz zo Roc'h-Mamm-an-Oc'h. Me oa c'hwec'h bloaz p'oan aet d'ar skol... Nin, yae war hon zroad deus Pen-ar-Favod, gant hor botoù koad, dre ti Jacqueline, met 'pad ar goañv 'vije poulloù pri. Setu, nin a ranke dont dre ar parkeier, ha dre Park ar Groaz... Ha goude-se e oa re Kergombou, hag an hini a basee da gentañ e kroashent Kergombou 'rae ur groaz war an hent ; setu e mod-se, ni a ouie piv a vije paseet araok. Ne oan nemet nav bloaz, pa oan deuet d'ar bourk, peogwir ma mamm a zo bet daou vloaz o labourat er «Poudrerie» e Pont-de-Buis. Ma zad oa prizonier.

Jacqueline Bronnec, bet ganet e 1945 Me n'on ket ganet e Penn-ar-Favod ; me zo ganet e Killi-vihan ha Roger e Penn-ar-c'hoad. Ma mamm zo ganet amañ en ti e trec'h, ma mamm gozh ivez. Pa oa dimezet oa aet da Gilli-vihan gant he gwaz ha ma mamm gozh zo bet o sikour ma mamm. He breur hag he c'hoar zo chomet aze : Chann ha Kolas. Bet eo bet Kolas kantonier ba Sant-Riwal 'pad ur pennad, ha goude-se oa chomet amañ peogwir 'n oa un nebeud saout, kezeg... Kanañ brav a rae. Pa oan bihan, e teuemp war hor zroad dre ar menez, hag e vije un hent bennak a basee dindan Stank-an-Hae gant mamm-gozh, pas alies, kar pell e oa. Ma mamm gozh 'teue da sikour anezhe, tennañ avaloù douar.....ha me vije lakaet war ur paner pa vije leun. D'ar mare-se e oa tud kozh Sylvie, oa Marjan ha n'Herig e trec'h ; ha soñj 'm eus da wel' n'Herig o sevel ar garront, ur bec'h lann war e gein o tont deus ar poull, al «lapig». Ar c'hezeg oa en trec'h hag e oamp oblijet da gerc'hat da zebriñ dezhe en traoñ. Er poull e vije gwalc'het an dilhad ; start e oa da vec'hiañ an dilhad gant ar garrigell. Sañset e oa un ostaleri en ti bihan, en trec'h, met 'm eus ket gwelet morse. Marteze e vije servijet ur banne gwin pe ur banne sistr d'ar Sul, setu toud. Soñj m' eus mat-tre pa vije "les Indiens" ober tan ba'n " tipi", moged oa e-barzh. Soñj 'm eus da wel' 'nehe, en noazh o c'haloupat amañ. Ur wech e teuemp da wel' an tintin aze, met 'benn neuze, an dra-se oa ket un ti, hag o "biquette" oa aet 'barzh, hag ar "plâtre" nevez graet oa aet kuit ; vije ket lakaet na fil, na netra er parkeier. An dra-se oa er bloavezh 1983 ha chomet int aze e-pad daou vloaz, ha pegen yen e oa bet er bloavezh-se. Un' bihan zo bet ganet ba 'n tipi... Soñj 'm eus pa 'z int aet kuit, 'vel ur "c'haravan", gant ar c'hezeg, un ebeul bihan ganto memes. Nin zo deuet amañ e retred peogwir 'm eus bet al lodenn-mañ, ha ni oa kontant da vezañ amañ. Ur baradoz eo Penn-ar-Favod, gwelet 'vez pell, ur vro brav. Chañs hon eus da gaout amezeien yaouankoc'h.

Joseph Pichon, bet ganet e 1943 : Kergombou zo ur gêr kozh, toud an douar a zo diskompez , ha gwechall gozh e oa aes d'en em zifenn. 'M eus bet klevet ma zad e oa bet un emgann bras etre Charles de Blois hag ar re Montfort, iz Penn-ar-Favod war-dro 1380 hag e oa bet graet fozoù don evit lakaat ar soudarded marv ... Mod-all e-pad ar «Revolution», an Dispac'h-bras, toud re kêr 'n oa souchet ar c'hig hag ar greun en douar, e Park-al-Leur, d'am soñj, hag un deus ar voused 'n'oa disklêriet anezho da soudarded ar Republik... Hag ur person 'zo bet kuzhet, hag e vije lâret oferennoù 'ba'r c'hrañj-se, gwechall. E-pad ar brezel, e vije kalz patrioted tro amañ. Bez e vijent kousket ba'n hangar. Ma zad oa nec'het a-wechoù peogwir ar «Boched» a basee, ha setu ma vijent bet kavet, kasi sur e vijemp bet lazhet. A-wechoù vije losket dilhad war o lec'h ha traoù evel-se ; hag e oa dañjerus evit ar re oa o chom e kichen. Gwechall e oa start ar vuhez... Peus 'met gwelet ar prajeier... Degas foenn e kêr oa start ; e-pad ar goañv e vije keneud da droc'hañ, broenn da droc'hañ 'ba prajeier, vije gwazhiet ar prajeier 'vit lakaat dour deus ar stêr, mod all vije troc'het ar brug war ar menez gant ar falc'h. Ha pa vijemp e vakansoù e vije dav labourat atav : da gentañ-toud oa ar foenn, goude oa c'hwennat ar betarabes, an eost goude, ha rouezaat an eil gwech, digouzerañ ar c'hleuzioù ; ar c'hleuzioù oa propoc'h evit bremañ. A wechoù, vije stoket an eost, setu vije dav troc'hañ gant ar falc'h. Mod all e oa ur falc'herez, met ne oa na boutellerez, na trakteur na netra. Evit gwerzhañ ar saout, da gentañ toud, an dud a yae da foar Brasparzh ; pa vijent ket bet gwerzhet, ez aent da Kommanna. 'Ba Brasparzh, e oa ur foar bep miz, hag ar moc'h bihan a vije prenet 'ba Brasparzh ivez; bez oa daou «autocars» 'vit mont da Vrasparzh hag e vije ur "remorque" da heul. Gwelet 'm'eus an dud o kanañ hag o tañsal goude an eost e Gwazh-al- Ludu. Alain Picard, Jean Broustal, tad Jeanne Mao, François Bourlès a gane. An dud a zañse ar gavotenn 'tu dehou, hag un tamm dañs-a-benn. 'Pad ar brezel e vije «bal» er c'hrañj. Evit mont d'ar skol, ni oa pemp o vont d'ar skol sambles. Ni yae dre an hent kozh ha goude, dre Meilh-nevez, an hent a zegouezhe tre kichen ar vered. Hag evit disklaviañ, matreze peus bet gwelet an dra-se, sac'hadoù ludu griz, pleget e daou. An dour a basee memes tra ! 'Wechoù vije gleb an treid ha losket e vijemp en em dommañ 'kichen an tan er skol. Gwechall e oa kalz frikoioù ha kerañchoù etre Bod-kador ha Kergomboù. Lod deus ma zud kozh zo deut deus Bot-Kador.

Komzoù bet enrollet e 2011 ha bizskrivet gant Annaig hag Herve Kere | Propos enregistrés en 2011 et transcrits par Annaig et Hervé Quéré

Sonjoù Jean Le Crann ha Jean Le Roi

Ganet

Jean Le Crann : Me zo bet ganet e mil nav c'hant daou warn-ugent (1922). Jean Le Roi : Ha me e mil nav c'hant tri warn-ugent e miz C'hwevrer (1923) Ar vicher meilher ha portezer deus kostez Brieg hag Edern Jean Le Roi  : Me oa kroget da labourat er milinoù e mil nav c'hant daou ha daou-ugent (1942), da naontek vloaz. Jean Le Crann : Ha me er bloavezh c'hwec'h ha daou-ugent (1946), me oa dimezet d'ar poent-se. E kostez Edern e oan e meilh-Gervella. Jean Le Roi : Me oa ba' Brieg deus ti Jean Nicolas. Jean Le Roi / Jean Le Crann : D'ar poent-se e veze graet tout gant ar c'harr, evit mont war ar maez da glask greun pe da gas bleud. Jean Le Roi  : Tri pe bevar devezh ar sizhun, dar' ar mintin e veze graet un « tournée », ha goude lein veze graet unan all, digas tout an traoù malet d'ar gêr, bleud gwinizh, bleud kerc'h, bleud ed-du, pe boued d'ar moc'h. Setu e 'veze aozet krampouezh ha yod war ar maez. E-pad ar brezel, ar bara oa ket mat 'nezañ... ma vefe roet boued seurt-se d'ar moc'h en devezh hirie (hiziv), tou-just ma zebrefen nezhañ. Seizh kilometr 'vije graet evit mont ha seizh evit dont en-dro, ha goude lein kement-all. Hag ar c'harr veze karget diouzh ar mintin keit ma vije ar marc'h 'kaout e voued. D'ar goañv neuze, e vefemp pell bar' hon karr 'benn 'vefe deuet an de(i)z.

Jean Le Crann né en 1922 et Jean Le Roi en 1923 évoquent ici le métier de meunier qu'ils ont exercé, le premier du côté d'Edern, à partir de 1946, le second à Briec, dès l'âge de 19 ans. Deux ou trois fois par semaine, il y avait une «tounée» avec la charrette pour livrer la farine : farine de froment, d'avoine, de blé noir, ou bien encore la farine pour les cochons. Parfois il fallait aller loin : 7 kms aller, et 7 retour !

Ar veilh e Sant-Riwal Herve : Ha da c'houde neuze oc'h deuet da Sant-Riwal... Jean Le Roi : Me oa deuet e mil nav c'hant tri hag hanter-kant. Jean Le Crann : ha me e mil nav c'hant hanter-kant, d'an dek a viz Genver hanter-kant oan deuet... Labourerien -douar oamp, un tamm tiegezh oa bet kemeret ganeomp aze, e Meilh-an-traoñ... Me zo bet aze nav bloaz. Ha goude-se oan aet da Veilh-an-hañ e mil nav c'hant eizh hag hanter-kant. Eno e oa toud ar mekanikoù... Ar maer kozh, François Louis a oa ar veilher eno araok. Me 'm eus kemeret war e lerc'h diouzhtu. Jean Le Roi  : Ha goude-se, Jean 'zo bet aet d'ar « Pont-et-chaussées ». Jean Le Crann : C'hwec'h vloaz eo bet ar veilh ganin, ha goude-se un « titulaire administratif » n'oa ket droed da zec'hel ur vicher all « patenté ». Neuze 'm oa losket, c'hwec'h vloaz oan bet... Setu amañ n'ez aen ket da ober « portage », bemdez e teue klianted d'ar veilh. D'ar Sul vintin e veze muioc'h a dud gant ar ar besketourien a deue war dro da evañ ur banne gwin. Met ar vugale ne vezent ket laosket da vont tost d'ar vilin ! Amañ ne raemp ket bleud ken, François Louis a rae bleud araok, ne raen nemet malañ traoù evit ar saout. Jean Le Roi  : E-pad ar brezel e veze malet un tammig ed-tu, kerc'h d'ober yod kerc'h. Jean Le Crann : Goude-se e oa deuet ar c'honkaserien war ar maez d'ober boued loened, ar meilhoù zo bet kouezhet. Jean Le Roi  : Ba' Brasparzh aze, e oa div veilh kostez ha kostez. Unan oa en « Douphine ». An dud a yae gant pemp pe c'hwec'h sac'had hag e veze malet dezho diouzhtu. Aze e teue tout ganeoc'h d'ar gêr ar pezh a yae ganeoc'h, lec'h 'barzh ar veilhoù e veze gopred : aze e veze kaset ur sac'had kant daouzek lur, hag ar veilher a zalc'he daouzek lur. Lec'h ma oan me e meilh-Gistinig, aze oa torrajoù moc'h ; a re-se veze dalc'het tout ha gwerzhet pa raent kant kilo. D'ar c'hezeg e veze roet gwelien tev.

Jean Le Crann est arrivé à Saint Rivoal en 1950, et Jean Le Roi en 1953. Jean Le Crann a pris une ferme à Meilh-an-Traoñ ou il est resté 9ans. Il est allé ensuite à Meilh-an-hanv. Il a succédé comme meunier à l'ancien maire, François-Louis Mevel. Là, les clients venaient au moulin, pour faire moudre le grain pour les bêtes. Cependant pendant la guerre, on faisait un peu de farine de blé noir et d'avoine pour la bouillie d'avoine. Le dimanche matin, il y avait beaucoup de monde, car les pêcheurs venaient boire un coup ! Après la guerre, il y a eu des «concasseurs» dans les fermes et les moulins sont tombés.Jean Le Crann est resté meunier 6 ans à Meilh-an-hañ. Ensuite il est devenu cantonnier. Jean Le Roi raconte qu'il y avait un moulin à La Douphine à Brasparts, où vous étiez sûr de récupérer le nombre de sacs que vous aviez apportés (en payant la mouture en argent). Dans les moulins d'autrefois, le meunier gardait une partie pour lui comme salaire (le «gopr»).

Ar vuhez e Sant-Riwal Jean Le Roi : Me oa deuet da chom e-barzh ar vourc'h aze, me 'm eus ket boujet deus alese. Me veze labourat e ti Ernest Le Braz hag o tiboullañ gwez dezho e vezen ivez. Araok e veze Jean Martin oc'h ober an dra-se gant kezeg, ganin-me e oa deuet un trakteur « Pony » ; setu e vez staget an « diaoul » deuz lost enez da ziboullañ gwez. C'hwec'h bloaz oa bet ar « pony » ganin, ur moteur « Aronde » a oa war e gorre, met da c'houde e oa aet re ger an esañs. Da c'houde 'm oa prenet un D22. Ha diwezhatoc'h 'm oa kemeret unan brasoc'h c'hoazh met bep tro veze ret cheñch an ostilhoù.

Jean Le Roi a toujours vécu au bourg. Il travaillait parfois chez Ernest Le Braz à débarder les arbres avec son tracteur, «un Pony».

Enregistré en 2006 par H.Quéré, trancription par H. et A. Quéré

Sonjoù ur meilher, Jean le Crann

Meilh-an-Hañ : «Me zo vont da Veilh-an-hañ», setu ar pezh a veze lavaret gant an dud o vont da valañ greun e Meilh-Pont-glas. Eno oa ur rod vras da droiñ gant dour gwechall. Bremañ neuze, ar rod vras a oa aet fall ha François Louis Mevel 'n oa graet ur rod all gant loaioù en traoñ aze, e plas ar rod vras, ba' penn an ti-meilh. François Louis a gave re ger ober ur rod vras endro, 'benn neuze e ranker kaout ur «spécialiste» d'ober an dra-se. Ar rod gant loaioù en doa graet e unan. A-hend-all, Job-Pont-ar-varn, tad Ernest a rae an dra-se gwechall. An dra-se 'n doa ket kement a nerzh. Ma losker kalz traoù da vont ba' ar veilh, n'e ket mat. Me 'm eus graet gant honnezh da c'houde e-pad pemp pe c'hwec'h bloaz. Ar meilhoù ne oant ket bet cheñchet.

"Je vais à Meilh-an-han" : voilà ce que disaient tous ceux qui allaient moudre du grain à Meilh-Pont-Glas...Autrefois, l'eau faisait tourner une grande roue. Ensuite quand elle a été en trop mauvais état, François Louis Mevel avait fait lui même une autre roue avec des cuillers. En effet, pour refaire une grande roue, il aurait fallu faire appel à un spécialiste et cela aurait coûté trop cher. Autrement, c'était Job Pont-ar-Varn, qui faisait ça autrefois. Les meules n'avaient pas été changées.

Al lenn a oa uheloc'h evit an ti-meilh. E-pad ar goañv e teue dour awalc'h da dreiñ ahed an devezh. Ma teue re, e oa ur «vanne» evit reglemañtañ an dour. Pa veze re e veze losket da vont. E-pad an hañv e oa ret kargañ al lenn da gentañ 'vit labourat da c'houde. Met bremañ oan bet o prenañ ur «moteur» gaz-oil, re a glianted oa ha ne oa ket awalc'h a zour da ober al labour. Setu 'm oa ranket prenañ ur «moteur» 12 pe 14 «chevaux». Neuze e veze laket ul lerenn evit lakaat ur «volant» da dreiñ.

La retenue d'eau était au dessus du moulin. Pendant l'hiver, il y avait assez d'eau pour faire tourner le moulin; et il y avait une vanne pour régler le débit. Pendant l'été, il fallait remplir la réserve pour travailler. Mais ensuite, j'ai dû acheter un moteur de 14 chevaux, car il y avait trop de clients et pas assez d'eau pour faire le travail.

Tri c'hard-eur e oa ret kontañ evit malañ kant lur. Daouzek lur ha kant e oa sañset ar fermour da reiñ da valañ. Daouzek lur a chome er veilh hag e kase kant lur d'ar gêr. Sañset e veze kontet daou lur «pousier'» a 'z ae kuit en ur valañ. Goude-se e chome dek lur gopr evit paeañ labour ar meilher.

'Barzh ar veilh oan bet o labourat, aze veze graet teir seurt bleud : boued moc'h drailhet, goude-se e rae bleud gwinizh-du, bleud-kerc'h ha bleud segal. Bleud gwinizh evit ober bara, ne oa ket droad d'ober peogwir ne oa ket ar veilh ur «minoterie». E-barzh milin François Louis e oa tout an ostilhoù evit ober bleud met me ne raen ket ken.

'Benn ober bleud kerc'h e ranker kas ar c'herc'h d'ar forn da grazañ araok malañ 'nezho. Ar meilher a rae an dra-se, an dud ne ouient ket ober an dra-se o-unan. Da c'houde an dra-se veze diskoultret 'barzh ar veilh neuze : ne veze graet nemet tennañ ar bluskenn kuit. Goude-se e veze tamouezet hag e veze gwerzhet ar bleud d'an dud pa vezemp oc'h ober an «tournée». 'Barzh ar gêr e veze lakaet da drenkañ ha tamouezet adarre. Ar bluskenn a oa mat d'ober gwelien d'ar saout. Amañ e veze mesket kerc'h hag heiz, aesoc'h da valañ

Il fallait compter trois quart d'heures pour moudre cent livres . En principe, le paysan donnait cent douze livres à moudre, douze livres restaient au moulin et il ramenait cent livres à la maison. On comptait deux livres de pertes, il restait donc dix livres comme salaire pour le meunier. Dans le moulin où je travaillais à Edern, on faisait trois sortes de farine : de la farine pour les cochons, de la farine de blé noir, d'avoine et de seigle. Il n'y avait pas le droit de faire de la farine de froment car ce n'était pas une minoterie. Dans le moulin de François- Louis, il y avait tout ce qu'il fallait pour faire de la farine, mais je n'en faisais plus. Pour faire de la farine d'avoine, il faut faire dessécher l'avoine dans le four avant de la moudre. Seul le meunier savait faire ça.. Ensuite, elle était décortiquée dans le moulin. Ensuite, la farine était tamisée et vendue pendant la «tournée». A la maison,elle était tamisée de nouveau et on la faisait fermenter. L'écorce servait à faire la buvée des vaches. Ici, on mélangeait l'avoine et le seigle, c'était plus facile à moudre.

Ar vuhez e Edern Me zo bet en em gontantet eno. Ni oa keranchoù [kereñtoù] un tamm, keranchoù da Louise. Aze e oant o klask o (ur) meilher. «Lak ar sac'h war ho kein ha non pas krogañ 'barzh, ma zigouezhfe ar varenn torrañ, lesk ar sac'h da vont kuit ha chom krog 'ba' ar skeul ! », se a veze lâret din araok pignat er solieroù war ar skeulioù. Pa oan komañset gant ar vicher 'm oa lâret d'ar patron: « _O gast, ne santan ket ken va morzhedoù, o vont ba' ar solieroù ! _O 'benn pemzektez, an dra-se vo deuet endro ! », oa bet lâret din. Ne oa ket sañset lakaat muioc'h 'vit 112 lur ba' ar sac'h. Ya, met lod n'o doa ket «bascule» 'bet na netra da bouezañ ar sac'had greun, hag a lakae betek 160 lur ba' seier bras a oa bet o lakaat bleud gant ar vouloñjerien ! Me a sonje : «Bremañ eo sur e torro ar skeul ganin !» Alies ne oa nemet ur skeul da vont ba' solier ar c'harrdi. Da c'houde oa bet oblijet an dud da brenañ ur «bascule» evit gwerzhañ patatez «sélection».

La vie à Edern : je me suis plu là bas... Ils cherchaient un meunier : «Mets ton sac sur ton dos et ne le tiens pas. Si un barreau de l'échelle casse, laisse tomber ton sac et accroche-toi à l'échelle !», voilà ce qu'on m'a dit avant que je monte dans les greniers. Quand j'ai commencé, j'ai dit à mon patron : « Je ne sens plus mes jambes, à monter comme ça au grenier !». Il m'a répondu : «Ça ira mieux dans quinze jours». On était censé ne pas mettre plus de 112 livres dansun sac. Oui, mais certains n'avaient pas de bascule pour peser les sacs de grains, et mettaient jusqu'à 160 livres dans les sacs ... et là je pensais : «Cette fois, certainement, l'échelle va casser»...

Ar vuhez e Sant-Riwal E Meilh-an-hañ e oan trankiloc'h kalz. N'em boa ket «tournée» 'bet da ober. An dud a zigase ganto hag a gase d'ar gêr : «Ahe (aze) e teu tri pe pevar sac'had ganin, a-benn pemzektez amañ, me teuio da gerc'hat ar re-se endro.» Me a vale an dra-se «au fur et à mesure». Dont a rae tud deus Sant-Riwal, Koste Glujoù, Lopereg, ha Roudouderc'h ivez, betek Killi-vihan war an tu-all. O, klianted oa ! Kresket oa bet va glianted benn 'm oa kemeret gant François Louis. Eñ oa aet kozh, setu 'benn ar fin oa diminuet an dud gantañ. Lod a deue gant ur c'harrad pevar pe bemp sac'had gant ur jav, en ur lakaat ar freñ evit disken. Lod-all, ar re a oa tost, re Penn-ar-gêr, a deue gant ar sac'h war kein ar marc'h. Treiñ mat a rae an traoù met an dra-se a oa aet d'an traoñ buan pa oa komañset an dud da brenañ traktourien ha konkaserien.

Aze e teue an dour 'biou [hebiou] penn an ti, stêr Glujoù, da dapañ al lenn dre zindan an hent, hag ar stêr-all a oa hini Meilh-an-nec'h ha Meilh-an-traoñ, honnezh eo ar stêr Riwal, an hini vrasañ. Deus an hañv a-wechoù e teue unan da gas ur sac'had. Ret oa lâret : «M'eus ket awalc'h da valañ anezhañ, n'eus ket 'zour !» Setu neuze oan bet oblijet da brenañ ur «moteur». E Meilh-an-traoñ e oa un «turbine» evit ober elektrisite da eskennañ koad. Met bremañ, pa oa komañset d'ober hangarioù, ne yae ket fonnus awalc'h !

A Meilh-an-Hañ, j'étais beaucoup plus tranquille. Je n'avais pas de tournée à faire ; les gens venaient eux même apporter leurs sacs et les reprendre....Il y avait des gens de Saint Rivoal, du Koste-Glujeau,de Lopérec, de Roudouderc'h et même de Killi-Vihan. Le nombre de clients avait augmenté depuis que j'avais pris la suite de François-Louis. Certains venaient avec 3 ou 4 sacs dans une charrette, ils devaient mettre le frein pour descendre.. D'autres, les plus proches, ceux de Penn ar Gêr, venaient avec un sac sur le dos de leur cheval...La rivière longeait la maison, la rivière du Glujoù, pour attraper la réserve en contrebas de la route, et l'autre rivière, la plus importante, était la Rivoal. A Meilh-an-traon, il y avait une turbine pour produire du courant pour la scierie. Mais ensuite, quand ils ont commencé à faire des hangars , cela n'allait pas assez vite.

E Meilh-an-nec'h e oa ur veilh vras gant ur rod e penn an ti hag meilhoù «moderne», lec'h m'emañ ar «gîte» bremañ. Ar mekanikoù zo bet gwerzhet. Al lenn a zo aze c'hoazh. Er veilh, 'traoñ an hent, ne oa meilh bet ken. An dra-se zo kozh ha goude se e oa aet ivez ar Veilh-nevez d'an traoñ.

Pa oan deuet aze e 1950, ne oa nemet hini Jakez Kere, ba' penn-all, er Veilh-all (Moulin du Glujeau). Ni en em renke, ne oa ket koñkurañs etrezomp ; Jakez 'n oa kerañchoù kalz war-dro amañ. E-barzh va milin, ne oa nemet ur veilh o treiñ. E ti Jakez e oa bet teir : gwinizh, gwinizh du, boued chatal... Aze e oa munutoc'h (finnoc'h) ar mein-meilh, va re din-me a oa grosoc'h.

E Meilh Edern 'm eus desket va micher : lemmañ ar maen-veilh. Pa 'z ae ar meilher da ober e droioù da brenañ ed er c'herioù e lâre din : «C'hwi en em okupo deus ar veilhoù bremañ.» Pa vezen o lemmañ ar veilh, kalz tud, o sellet ouzhin, a lâre : «N'e ket diaes skoiñ !» Ha, nann avat met ret oa skoiñ {skeiñ} just : pik-pik... , surtoud ar meilhoù d'ober bleud, kuit da zi-zrailhañ ar greun. Ar veilh a veze savet war he c'hostez hag a veze labouret gant ar mailh-lemmañ. Bep an amzer e veze kaset ar mailh d'ar marichal da lemmañ. Ar maen nevez a oa 35 cm pe 40 cm [tevder], pa veze uzet tout e oa ret lakaat unan all. Aze oa ur «specialiste» deus Kemper a deue da ober an dra-se. Ur maen a bade eizh pe dek vloaz hervez al labour. Daou gelc'h houarn a oa evit stardañ ar maen-veilh.

A Meilh an Nec'h, il y avait une bonne meule avec une grande roue, au bout de la grande maison et des meules «modernes», là où il y a le gîte maintenant. Les machines ont été vendus, le bief est toujours là. Le moulin en contrebas de la route, ce n'était plus un moulin... Quand je suis arrivé en 1950, il n'y avait plus que celui de Jakez Quéré à Moulin du Glujeau (en Lopérec). Nous nous arrangions, il n'y avait pas de concurrence entre nous... Dans mon moulin, il n'y avait qu'une meule, dans celui de Jakez, il y en avait trois : le froment,le blé noir, la mouture pour les bêtes... Là, les pierres des meules étaient plus fines, les miennes étaient plus grossières. J'ai appris mon métier au moulin d'Edern : aiguiser les pierres du moulin. Quand le meunier était sur le point d'aller en tournée acheter du blé, il me disait : « Allez, vous allez vous occuper des meules maintenant». Pendant que j'aiguisais la meule, les gens me regardaient faire : «Ce n'est pas difficile de taper..». Non, certainement, mais il fallait taper juste, surtout les meules pour la farine, pour ne pas abîmer le grain..... On travaillait avec un maillet à aiguiser, et de temps en temps, on envoyait le maillet à affûter chez le forgeron. La pierre neuve faisait de 35 à 40 cm d'épaisseur, et quand elle était tout usée, il fallait la remplacer. Il y avait un spécialiste de Quimper qui faisait ça. Une pierre pouvait durer 8 ou 10 ans.

Bet enrollet e miz Meurzh 2006, enregistré en Mars 2006 par H.Quéré, trancription par H. et A. Quéré

Sonjoù Jean Morvan eus Leingwezh

Me zo bet ganet amañ 'barzh Leingwezh [leñgweñ] e 1944. Ma zud a oa o chom e Rokinac'h. An tad a oa dac'h Bodeñgar. Bet on er skol e Sant-Riwal. Er skol e oa daou glas d'ar poent-se ; unan gant Monsieur Boucher ha an hini all gant Madame Broustal deus Braspartz. Kamaraded 'm 'oa e Tiberon eus ar familh Mingam : Odette ha Josiane. Mod'all oa ket. Eus Rokinac'h e oa Plantec ivez, hennezh oa koshoc'h kalz. War droad e aemp d'ar skol, ha goude-se oa bet graet ur wenojenn da vont a-dreuz a-hed ar stêr ; hag e oa div stêr da dreuziñ. Hag e oa bet graet ur pont gant ur maen plad, ur maen glas. Ha goude e dapemp Gwaremmig, eno oa un hent kozh da vont.

Jean Morvan est né à Leingwe 1944 . A l'école de Saint Rivoal, il y avait 2 classes à ce moment là, avec Monsieur Boucher et Madame Broustal. Il allait à l'école à pied, à travers, le long de la rivière avec ceux de Tibéron et de Rokinac'h, jusqu'à Gwaremmig...

Aze e oa div stêr, unan deus kostez Leingwe hag an hini all deus kostez Rokinac'h hag en emgavont asambles e-kichen ar pont aze en traoñ. Aze en treac'h, e oa ul lenn. N'ouzon ket da betra e servije. Lec'h ma 'z eus bet lakaet plant, aze e oa mein stêr, mein ront hag a zo bet e-barzh foñs ur stêr. Ni a 'z ae d'ar stêr da gerc'hat dour. Aze oa ur feunteun. Ur poull a oa ivez e-kichen ar feunteun : ur pont e pep tu d'ar stêr. Neuze e oa propr ar stêr, propoc'h evit bremañ, an dour oa sklaer. Ar pradeier vije gwazhiet tout, ar soursennoù a save muioc'h. Gwelet 'm eus bet ober tan gant mounted a vije tennet deus ar menez. An tourc'h vije e Botmeur muioc'h ha e veze lakaet da sec'hiñ e-pad an hañv. En nec'h aze emañ «Gwaremm-roc'h», ur seurt taol-maen a zo aze gant toulloù bet graet 'barzh, graet gant ar vugale o tiwall ar saout marteze. Aze vije ur bern tud o tiwall ar saout gwechall, e Rokinac'h e oa kalz a dud d'ar poent-se : eizh tiegezh a oa. Barzh Gernevez e oa pevar. Pa vizemp o tornañ, e vije re Rokinac'h, re Gernevez, ha re Roudouderc'h.

Là, il y avait deux rivières, l'une côté Lingwe, et l'autre côté Rokinac'h, et elles se rejoignent à côté du pont, ici, en bas. En haut, il y avait un étang. Je ne sais pas à quoi il servait... Là où on a fait des plantations, il y avait des pierres de rivière, des pierres rondes qui ont été au fond d'une rivière. On allait chercher de l'eau à la rivière. Ici, il y avait une fontaine. Il y avait aussi un lavoir à côté de la fontaine constitué de deux pierres bleues [de schiste] de chaque côté de la rivière . Donc, la rivière était propre, plus propre qu'aujourd'hui, l'eau était claire. Les prairies étaient toutes irriguées, il y avait plus de sources. J'ai vu faire le feu avec des mottes que l'on tirait de la montagne. Il y avait plus de tourbe à Botmeur et on la faisait sécher pendant l'été. En haut, ici, se trouve «Gwaremm Roc'h», une sorte de dolmen avec des trous creusé dedans, ce sont les enfants qui faisaient ça en gardant les vaches. Ici, il y avait plein de monde à garder les vaches, à Rokinac'h, il y avait du monde à ce moment là : on comptait huit familles, à Gernevez, quatre. Pour la moisson il y avait ceux de Rokinac'h, de Gernevez et ceux de Roudouderc'h.

Petra sinifi Leingwe, n'ouzon ket. [Un dra bennak da welet gant «gwez» marteze]. Gwechall ne oa ket «tronçonneuse» evit trec'hiñ gwez [gweñ]. Gant an harpont e veze graet. Ar re a veze bosoù e-barzh a oa mat da ober tan. Ha da c'houde e vijent faoutet diouzhtu e-barzh ar park. Ar bleñchoù a vije dastumet tout hag e vije lakaet e-barzh ar solieroù a zioc'h ar saout, da zelc'her tomm dezho. Ar foenn a veze graet ba' kement prad a zo aze, a vije rastellet gant ur rastell-goad ha diboullet tout. Ar saout a vije diwallet war ar maez. Me a vije oc'h ober ivez. En tu-all e oa menez tout araok, lec'h a zo plant bremañ, e kostez Runheder. Aze e oa lann, ne oa ket gwezh pin. Ar saout a vije kaset dac'h ar mintin ba' ar menez. Me zo bet o tiwall anezho. Da greizteiz e vijent degaset d'ar c'hraou, kuit dezho da vreskinn gant ar c'helien bras. Ha goude-se, etre lein ha merenn e vijent ba' ar c'hraoù. Ha goude-se e vijent goroet ha dao ! kaset maez 'barzh ar pradeier dac'h an noz. Ha goude-se 'm eus soñj, pa vezen o tiwall ar saout, ba' ar menez e vije grilhed, e vijent 'kanañ. Ni a zastume grilhed da vont da besketañ. Ha pa vije ar saout er pradeier, ni a lakae un higenn gant un tamm bambou aze. D'ar poent-se e oa pesked bras e-barzh ar stêr. Bremañ n'ez eus hini bet ken. Ar stêr a zo goloet tout, n'eus ket sklêrijenn ken. Pa 'z aer war vord ar stêr e vije gwelet tout ar pesket o vont. Etre Runheder ha Pont-Salun e oa tiez kozh. Gwelet e vez fondassion ar mogerioù c'hoazh eno. Un toer a oa o chom aze. Ha goude-se oa bet kroget an tan barzh an ti. E fas da Bont-Salun, ez eus un dorgenn vras deus tu ar c'hoad pin. Dre Gernevez e oa un hent kozh da ziskenn. Da vont d'an ti kozh-se e teuen dre Gwaremmig, treuziñ ar stêr, hag emañ en tu-all.

Je ne sais pas ce que veut dire Leingwe. [Peut-être que cela a quelque chose à voir avec «les arbres»]. Autrefois, il n'y avait pas de tronçonneuse pour couper les arbres. On faisait ça avec un harpont. Ceux qui avaient des bosses étaient bons à faire du feu. . Et ensuite on les fendait tout de suite sur le champ. On ramassait toutes les branches et on les faisaient sécher dans les greniers, au dessus des vaches. On faisait du foin dans toutes les prairies... On gardait les vaches ; moi, j'ai fait ça aussi, de l'autre côté de la montagne, du côté de Runheder. Là-bas, il n'y avait que de la lande, il n'y avait pas de plantation de sapins. On emmenait les vaches le matin dans la montagne. A midi, on les ramenait à la crèche , pour éviter qu'elles ne s'emballent à cause des grosses mouches. Elles restaient à la crèche entre midi et quatre heures, ensuite on faisait la traite, et hop! on les emmenait dehors dans la prairie pour la nuit . Je me souviens que, lorsqu'on gardait les vaches, on entendait les grillons chanter. On les ramassait pour aller à la pêche, on mettait un hameçon au bout d'une tige de bambou... A ce moment là, il y avait de gros poissons dans la rivière. Maintenant, il n'y en a plus. La rivière est recouverte et il n'y a plus de lumière... Entre Runheder et Pont Salaün, il y avait de vieilles maisons. On voit encore les fondations des vieilles maisons. Un couvreur a vécu là. Et ensuite , la maison a brûlé. En face de Pont Salaün,il y avait une grande butte, du côté du bois de pins. Il y avait un vieux chemin pour descendre par Gernevez. Pour aller jusqu'à cette vieille maison, je venais par Gwaremmig, je traversais la rivière et elle se trouve de l'autre côté.

Ar c'hoadoù pin a zo bet plantet war dro 1963 pe 1964. Lod ne deuont ket mat : ar «mélèze», an «douglas», n'eus ket nemet ar «sitka». Ne dalves ket kalz a dra ar «sitka», pa lakaes ur boentenn e-barzh e teu maez. Lod a vez debret gant ar «chevreuilhed» ivez. Lapined n'eus ket ken ivez. Kluzidi n'eus ken ken ivez, hini ebet, abaoe ne ve ket lakaet eost ba' ar parkeier.

Les sapins ont été plantés vers 1963 ou 1964. Certains ne poussent pas bien : le «mélèze», le «douglas», il n'y a que le «sitka» , mais il ne vaut pas grand chose... Certains arbres sont mangés par les chevreuils. Il n'y a plus de lapins, ni de perdrix depuis qu'on ne met plus de moisson dans les champs.

Gwechall-gozh, klevet 'm eus bet, ez ae an dud da foar Kommana dre Roudouderc'h, a-dreuz ar menez. Lod az ae da foar Landi gant ur pemoc'h 'barzh ar c'harr-houarn dre an hent kozh. Hag e veze lakaet ul lamp diouzh ar c'harr da ober gouloù.

J'ai entendu dire, qu'autrefois, les gens allaient à la foire de Commana par Roudouderc'h, à travers la montagne. Certains allaient à la foire de Landi avec un cochon dans une une charrette par la vieille route, et on mettait une lampe sur la charrette pour éclairer [parce qu'ils partaient très tôt le matin] !

Amañ oa an atant, Tad ha mamm a oa eizh buoc'h ganto. Amañ e veze graet amann da werzhañ da Le Gall deus Kommana. Da c'houde, Madame Le gall e veze podoù ganti da zastum an dienn. A da c'houde oa deuet podoù laezh gant Gilap Kastellin, e vije ur c'hamion aze gant podoù deus pep tu. Pa vije tomm an amzer, arne pe sin arne, e vije kaset ar podoù d'ar feunteun. Pimoc'h vije lazhet ivez, e vije lakaet an anduilh 'barzh ar siminal, hag e vijent mat goulskoude.

La ferme était ici, mes parents avaient huit vaches. On faisait du beurre qu'on vendait à Le Gall de Commana. Ensuite Madame Le Gall avaient des pots pour ramasser la crème, et ensuite, le lait a été ramassé par la GILAP de Châteaulin, il y avait un camion avec des bidons de lait de chaque côté. Quand il faisait chaud, que le temps était à l'orage, on mettait les pots dans la fontaine.Quand on tuait le cochon, on mettait l'andouille dans la cheminée...

An dud a gaozea brezhoneg amañ. Ar vamm-gozh d'ar poent-se ne vije ket nemet Brezhoneg ganti. Kaozeal brezhoneg, lec'h e vije re gozh 'barzh an tiegezhioù aze, oa kalz aesoc'h. 'Barzh kêr amañ e oa Tad-kozh ha Mamm-gozh Michel [Martin], ha neuze e dad hag e vamm. Ha mod'all, me m'eus bet anavezet So ha Chanig So, ha Jean Martin ivez. Ha neuze aze pelloc'h e oa Chan, 'barzh kreac'h. So Martin a oa deuet eus bro Leon. Eñv a rae kirri, aze oa ur chantier en traoñ. Me m'eus bet gwelet anezhañ oc'h houarnañ rodoù, ar moell-kar graet toud gant ar gizell-koad. Kemeret e veze koad ivin da ober ar moell. Ar reyonnoù a vije graet gant koad evlac'h. Da lakaat an houarn endro e vije lakaet mounted endro d'an houarn da dommañ 'nezhañ. Da c'houde e veze lakaet ar rod da dreiñ 'barzh an dour ablamour dezhi da stardañ. An dra-se en deus padet betek ar bloaz 1950 apeupre. Da c'houde e oa deuet rodoù kaoutchou.

Ici,les gens parlaient breton. La grand-mère ne savait que le breton... C'était bien plus facile de se comprendre avec les vieilles personnes en breton.Jean Morvan évoque les gens qui ont vécu à Lingwe, en particulier So Martin qui venait du Léon et qui savait cercler les roues de charrette, tailler les moyeux au ciseau à bois. Les moyeux étaient faits avec de l' if et les rayons avec de l'orme. Pour cercler la roue, on mettait le fer sur les mottes pour le chauffer et, ensuite, on faisait tourner la roue dans l'eau pour serrer le cerclage... A partir de 1950, sont arrivées les roues en caoutchouc...

Ne veze ket labour atav 'barzh ar gêr, hag e veze ezhomm arc'hant a-wechoù, me oa komañset da vont gant traktourien ha buldozerien gant an «Entreprise Vaillant». Ha goude-se on aet da labourat er Park an Arvorig e 1968. Desket 'm eus ar vicher mekanisian en ur ober, an dra-se n'eus bet plijet din diouzhtu. An traktour kentañ a oa bet oa e 1960. Araok e oa kezeg. Neuze e veze gwerzhet ar c'hezeg met e veze dalc'het unan. Ur Someca 20 CV oa ; e-pad ar goañv e oa diaes demariñ anezho. Neuze e vije tennet an dour dac'h ar radiateur ha lakaet da dommañ. Er Park 'm eus labouret gant unan a oa dac'h ar vicher, e-pad pemzek vloaz. Tout an traoù a veze renket war al lec'h, un atalier a oa : morse ne veze kaset an traoù da renkañ da lec'h all. Ha bremañ n'eus ket ken atalier ebet. Pevar traktour a oa d'ar poent-se. Deus Sant-Kadou aze oa unan, Albert Guillerm, deus Hanveg e oa unan all, dac'h al Labou, Jean Meur. Hennezh a ouie labourat, pa vije graet ur c'hlotur, e vije lakaet eeun an traoù gantañ. War ma retret' emaon abaoue dek vloaz bremañ. Da gentañ tout e oan bet o labourat e ti Ernest, pa vije un hangar da vountiñ pe un dra bennak all. Ar Park a oa deuet da glask ac'hanon. D'ar poent-se e oa ar c'holonel Beaugé e penn ar Park ; an natur a oa «sacré» evitañ. Goude-se eo bet Louis Pierre Bale, hag Ozano, ha Jean Pierre Gestin a zo bet ivez e pad ur pennad.

Jean Morvan a appris le métier de mécanicien «sur le tas». La mécanique, c'est sa passion... Au début, il a travaillé chez Ernest, quand il y avait un hangar à monter ou d'autres choses à faire. Il a d'abord conduit les tracteurs et les bulldozers de l'entreprise Vaillant et, en 1968, il a été embauché au Parc d'Armorique. A ce moment là, il y avait un atelier où on entretenait les machines : il a travaillé là en compagnie d'Albert Guillerm de Saint Cadou ou de Jean Meur du Labou, des gens qui connaissaient bien leur métier. Il n'y a plus d'atelier sur place aujourd'hui. Il a connu plusieurs directeurs au Parc, dont le premier, le colonel Beaugé.

Ne welan ket differañs ebet etre tud ar gorre ha tud ar goel. E-barzh an iliz e oa ivez tu ar goel en tu dehou ha tu ar gorre en tu kleiz. Gwechall e veze leun an iliz d'ar sul. Ar pardon vije d'ar trede sulvezh miz Gwengolo hag ar foar d'ar Meurzh war-lerc'h. Cheun oa marichal ba' Sant-Riwal hag e vije degaset un tamm traoù da ziskouezh : ostilhoù, mekanikoù da valañ greun, da zrailhañ traoù kriz evit al loened.

Pour moi, il n'y a pas de différence entre ceux du «Gorre» et ceux du «Goel». C'est vrai, qu'à l'église, il y avait le côté du Gorre et celui du Goel mais l'église était pleine le dimanche. Le pardon avait lieu le troisième dimanche de septembre et la foire, le mardi suivant. Le forgeron, Cheun, montrait alors des outils, des machines à moudre le grain, à broyer les betteraves pour les bêtes.

Enregistrement, transcription, traduction : Annaig et Hervé Quéré Mars 2012

Sonjoù Anne&Jean Broustal Penn-ar-Gêr & Glujoù

J : Me zo ganet amañ ba' kêr amañ (Glujoù-Vihan), ba 'n ti kozh, ken kozh...

A : Koshoc’h ‘vit Musée Sant-Riwal. Me zo bet ganet e Penn-ar-Gêr, ba’n ti en traoñ. Me yae d’ar skol, da bemp bloaz.

AM : Penaos vije graet evit mont d’ar skol ?

A : Gant hon botoù-koad hag un tamm kabuchon pa vije glav, dre an hent-pras.

J : Nin a yae a-dreuz, dre Bodeñgar-Vras hag e y aemp war penn-all Lann-ar-Marroù. Ha goude-se e zegouezhemp ba 'r garront 'zo e penn Pont-ar-Varn, e penn ar Pont 'zo ur garront gozh, dre ur wenojenn. Berroc’h e oa ...

Jean est né à Glujau-Vihan en 1933 et Anne à Penn-ar-Gêr en 1943. Pour aller à l’école, Jean rejoignait la route de Lann-ar-Marroù à partir de Bodeñgar en passant par un chemin creux, puis redescendait vers Pont-ar-Varn à travers un petit chemin très pentu. [2]

H : Hag amañ, evit pezh a denn deus an iliz, an interamanchoù, pe eureujiñ, ha toud, kwa, betek pelec’h e yae parrez Sant-Riwal, amañ?

A : Da betek Kernawager, n’eo ket Gwaker, e galleg ‘vez lâret « Kerandrouaguez », sañset, betek aze, toud an tu-mañ, e oa parrez Sant-Riwal, kwa.

AM : E peseurt bloavezh, dija, eo bet graet ar « plébiscite » ?

H : N'eo ket e 1952 ?

A : Marteze, sur 'walc’h... Tro an dra-se e vije bet . Oh! me oa yaouank c'hoazh !

La paroisse de Saint-Rivoal s’étend jusqu’à Kernawaker, « Kerandrouaguez » en français. Les habitants du Koste-Glujau se marient et enterrent leurs morts à Saint- Rivoal.

A  : Sonj ‘m’eus ya, ar person teue d’ober e gest, hag e vije roet ed dezhañ.

H : Ah bon, hag e teue gant ur c’harr ?

A : Ah, met aze ‘vije fabrichen da heul ! Ha setu vije roet ... oh, pegement vije roet dezho ? Leizh ur c'hrouer, ar machin' da ridellat, 'ouzes awalc'h, « un tamis » kwa !

H : Ya, pemp pe c'hwec'h lur marteze !

J : Oh ya, muioc'h eget an dra-se. Surtout ar re a oa dac'h tu an iliz oa brokusoc’h c'hoazh,

A : Abalamour da vezañ gwelet mat gant ar person ! An dra-se zo bet chomet 'pad pell !

H : Ha pa veze lazhet ar pemoc’h e veze kaset an tamm kig dezhañ ivez ?

A : Oh ! lod a gase ! Lod a gase amann

H : 'Veze ket kaset patatez gant an dud d’ar skol ?

A : Ah ya ! An dra se oa chomet pad pell. Pa oan er skol e Brasparzh, vije kaset avaloù-douar er skol, ha, ya ! memes legumaj, pas vije re, vije kaset ivez .Me 'm eus sonj diskargañ anezho, ba' r c’hav dindan... Ah, ya !

Anne et Jean évoque ce temps où le curé venait, accompagné de ses fabriciens, faire la quête auprès des paroissiens qui lui donnaient alors du blé (la contenance d'un tamis à grain). Certains lui apportait aussi de la viande, quand on tuait le cochon ou du beurre. A l’école et même au collège, on apportait aussi des pommes de terre, des légumes...

H : Pa veze ret gwerzhañ ul leue pe un dra bennak-all ? Mont a raes d’ar vourc’h, pe... ?

A : Dont a rae ar varc'hadourien kalz da brenañ anezho... lies teue ar varc’hadourien ....aze vije 'tont da brenañ... . Met a 'wechoù, e yae an dud d'ar foarioù, mestra, da Sizun.... d’ar foar Sizun, pe foar Brasparzh vije an dud ivez. E Kommanna oa ur sakre foar ivez, Kommanna oa surtout vit ar c’hezeg.

Quand il y avait des bêtes à vendre, les marchands venaient les chercher, ou bien on allait aux foires de Brasparts, Sizun ou Commana pour les chevaux.

AM : Kalz cheñchamañtoù zo bet goude ar brezel, war ar maez ? Te peus gwelet toud an dra-se ? Tamm ha tamm, kwa?

J : Ya, tamm ha tamm... Cheñchamañtoù zo bet goude ar bloavezh hanter-kant. ‘Oa komañset an dud da vodernizañ un tamm...

A : Oh an traktourien kentañ, mestra, oant ket deuet da bloavezh hanter-kant. Amañ, oa deuet “en soixante-trois“, an ‘n hi kentañ ....Nin noa kavet gras pa vije ar foenn ba 'r prazeier, pa oa deuet an trakter...Beñ ar prajeier vije gwazhiet memestra, kwa ! Met lec’h oa ar feuntennoù, lec’h oa kalz dour, oa soubl ivez. Oa ket ken aes-se. E bord ar stêr, 'lies vije kaletoc’h. Tout ar foenn da ziboullañ gant ferc'hier aze. Abalamour da se e rankes kaout kalz tud ivez.

Après la guerre, les choses ont changé peu à peu à la campagne : Dans les années 50, les gens ont commencé à se moderniser... Le premier tracteur ici, est arrivé en 63. Nous avons trouvé grâce quand il fallait faire le foin dans les prairies. Les prairies étaient irriguées et drainées par des petites rigoles, mais là où il y avait des sources, ce n’était pas facile. Il fallait ramener le foin à la fourche. C’est pour cela qu’il fallait du monde !

A : Ha tammoù heñchoù fall da c'houde gant ar c’hezeg, gant karrajoù foenn, gant tammoù garronjoù fall. Oh me 'm eus soñj gwelet pilañ ar c'harrad foenn, pe lod dac'h outañ, gant kozhinier.

J : Lod a chome da ober bern ha lod-all vije o charreal, hag ar merc'hed o rastellat, ober rodelladennoù. Serten prajeier ne yae ket ar c'hirri nemet just ba 'r ar gorre, setu e ranke bezañ diboullet tout. Ha gant kirri-houarn, pa teue unan dac'h traoñ ar park, nije c'hoant da zigas ur forc'had mat gantañ, neuze vije hanter-leun ar c'harr dija ! Oa ket bras ar c'harr, an hentchoù oa strizh, ne oa ket da ober ledanoc'h evit an hent, petramant e chome loc'het.

A : Hag e ranker kaout kezeg mat evit dont deus ar prajeier.

Anne et Jean se souviennent du travail avec les chevaux, des charretées de foin dans les chemins creux... « Arrivés à la maison, la charretée était renversée en poussant le foin avec des perches en bois, certains restaient pour faire le tas, d’autres charroyaient, les femmes passaient le râteau pour récupérer le reste et l’endainer. Dans certaines prairies, la charrette ne pouvait pas descendre, il fallait remonter le foin à la fourche. Ensuite, il ne fallait pas faire des charretées plus large que le chemin, sinon on restait coincé ! »

H : Aze vije houarnet ar c’hezeg ? Pelec’h vije graet an dra-se ?

J: Ah, beñ, e Sant Riwal, e oa Cheun, ar marichal. ‘Penn ti Marie Mathieu ahe.

A : Ha ni, pa y aemp d’ar skol, e vijemp sellet dac'h an dra-se. Bemdez vije tud gant kezeg.

H : Pet gwech vije graet an dra-se, ur wech ar bloaz, pe div wech ?

J : Oh ! ya, div wech, d’an nebeutañ. Lakaat hern nevez hag e vije tommet barzh an tan. Hag e vije kempennet an treid da gentañ, ha goude-se vije poset an houarn, pa vije ruz, 'ba'r n e blas ha laket tachoù da c'houde. Oa ket dav lakaat nezhañ da vont 'ba'r bev.

A : Ha c’hwez ar c’horn devet.

J : Goude-se e vefent rivet, an durkez dindan, abalamour dezho da chom kwa.

A : Cheun ar marichal n'eus paseet e vuhez aze, kwa, met be vije tud heñ!

J : Met hennezh 'n oa kollet un' dac'h e zivesker, an dra-se zo kaoz e n'oa ur c'har goad. An dra-se oa da ampoent ar brezel. An Almañted, n’ouzon ket penaos oa degouezhet, an Almañted, un oto almant oa 'tont, ur penn-kezeg 'n oa bet nec'h, me n'ouzon ket re vad penaos oa degouezhet ivez, ar marichal oa aet war e giz hag e oa bet tapet gant an oto. ... Goude-se oa bet soagnet gant an Almañted met e c'har oa bet troc'het dezhañ, setu en doa ur c'har goad.

Il y avait un forgeron à Saint Rivoal, “Cheun ar Marichal”. Jean raconte comment était ferrés les chevaux et Anne se rappelle l‘odeur de la corne brûlée dans le bourg : Quand nous allions à l’école, nous restions regarder, il y avait tous les jours des gens avec leurs chevaux.» Le forgeron avait été renversé accidentellement pendant la guerre par un véhicule allemand et il avait perdu une jambe.

AM : Te peus sonj mat deus mare ar brezel neuze ? Ha bez e oa patrioted, tro ar vro ?

J : Ar batrioted a oa 'barzh an Nivot ahe, d'ar poent-se. Neuze vije graet ar bernioù foenn ahe, lec'h emañ ar «pelouse» ahe bremañ, ahe oa daou bern foenn. Hag un oto almant a basee ahe ur wech bep sizhun evit ober ar «ravitaillement». Ar batrioted 'n oa poset ur «fusil mitrailleur» ahe, ha pan' d'ar vamm amañ, o dije tennet war an oto, ha bet a dije bet anezhi 'vat, met kêr amañ vije bet devet tout ha o dije lazhet tout an dud. Ha da c'houde pa oa an «débandade» ahe, nin oa aet da souchañ e touesk an avaloù-douar 'barzh an traoñ.

A : Ni oa kaset da Bont-Asket 'barzh ur foz don ahe, hag e oa unan bihan ne rae ket 'met krial, ha kaer oa lâret deomp reiñ peoc'h...abalamour da souchal,...

J : Ar re-se oa mechant pa oant o vont kuit... Ha skol Sant-Riwal oa bet rekisisionet, e oa skol e Penn-ar-gêr e-pad an hanter-devezh, un hanter-devezh da re vras, un hanter-devezh da re vihan.

A : Ha te zo bet er skol e Penn-ar-gêr ? Aze oa bet lakaet taolioù ha tout ?

J : Ya, taolioù hir ahe gant un «encrier» ...

A : E-pad ar brezel e teue tud da souchat dac'h ar Boched ivez, ouzes awalc'h.

J : Ha ya, amañ oa bet un' dac'h Pont-ar-Veuzenn, oa deuet da souchet ahe, dac'h ar familh oa un tammig, n'ouzon ket pegeit e oa bet ahe.

A : Ur wech bennak oa bet deuet ar Boched ahe, hag e larent : «Ici, terroristes».

J : Ya, met neuze oa deuet ar Batrioted ahe, e koad an Nivot ahe, er prajeier. Hag e teuent da ravitailhiñ ahe, hag e vije roet vioù, amann dezho, un tammig dac'h a dout. Ur wech e oa chomet o fuzuilhoù war o lerc'h, oan ket organizet re vat.

A : Oa ket «chef» ebet, an dra-se zo kaoz.

J: Pemp pe c'hwec'h oa bet lazhet ahe, e koad an Nivot.

A : An dra-se zo kaoz, bep bloaz e vez «un dépôt de gerbes», ne ket pell a vo adarre zoken.

J : «Le 16 août», e miz Eost...

Pendant la guerre, les maquisards du Bois du Nivot, se sont cachés parfois dans les tas de foin ; « s’ils avaient attaqué les voitures allemandes qui passaient là, le village aurait été brûlé et les habitants tués.” Les résistants venaient se ravitailler et on leur donnait du beurre, des œufs...

AM : Me 'm eus un dra all da c'houlen gant Anne diwar-benn plas ar maouezed war ar maez gwechall. Chenchamant bras zo bet ivez, nann ?

A : Oh, ar merc'hed a ranke labourat, heñ. Evel ar baotred, da skuilhañ teil, d'ober tout al labourioù, troiñ (douar) e raemp ket ha traoù mod-se. Ar gwazed vije gant ar c'hezeg. Met giz-all e ranker heuliañ. Me gav ar startañ tout oa skuilhañ teil. An dra-se eo an diaesañ tout 'm eus bet kavet. Pegwir e vije graet bernioù teil ha da c'houde, alies ar baotred vije o riñsañ an teil pe o tiskargañ teil hag ar merc'hed vije o skuilhañ teil.

J : An teil fresk oa aesoc'h da skignañ 'vit an teil brein. Dindan ar saout e vije losket teil. 'Giz all, dindan ar c'hezeg e vije riñset bemdez : an dra-se oa teil brein.

H : An dra-se veze lakaet da lakaat betarabez.

A &J : Ya, kalz teil, ken ne vije ket gouest an alar da lonkañ, e ranke bezañ lakaet teil en ant, pegwir ne y ae ket gant ar rakletennnoù.

J : Goude-se zo bet ur machin' da lakaat dac'h ar brabant...hag a vije lakaet adreñv ar brabant ; hennezh a droe hag a daole an teil barzh an ant...

H : Evit petra veze lakaet teil neuze ? 'Vit ar patatez vefe laket ?

J : 'Vit an avaloù douar, vije ket lakaet kalz, petramant renke bezañ lakaet er bloaz kozh.

A : Oh mod-all, vije teilet d'an ed, met e ranke bezañ teilet pell araok. Diouzhtu warlerc'h e vije graet an eost e vije teilet endro, met ahe vije ket lakaet teil tev.

J : Ar gwellañ stur oa da lakaat eost e plas ar betarabez, ahe oa muioc'h a dremp 'barzh an douar.

Anne : Les femmes devaient travailler, comme les hommes, faire toutes sortes de travaux, sauf charruer. Les hommes travaillaient avec les chevaux. Épandre le fumier, c’est ce que j’ai trouvé de plus dur... Les hommes déchargeaient le fumier, on faisait des tas et les femmes épandaient... Il fallait beaucoup de fumier pour les betteraves...

Jean : Ensuite, il y a eu une machine qui tournait et retournait le fumier sur le sillon... Le mieux, c’était de mettre le blé après une année de betteraves.

H :  : Hag ahe e veze degaset traezh ivez ? An dra-se a deue deus pelec'h neuze ?

J&A : Dac'h Milh-ar-Wern. An traezh vije d'ar betarabez, 'vit an avaloù-douar oa ket mat an traezh, surtout d'ar Biñj.

A : Ar Biñj a c'houle douar lann, lec'h vije ket bet avaloù-douar c'hoazh, douar skañv.

J : Ya, a-benn kaout avaloù-douar flamm.

A : Amañ zo bet gret kalz a avaloù-douar «sélection» mestra, 'pad ur pennad mat.

J : Evit trial an dra-se e oa un trier. Amañ zo bet lakaet avaloù-douar 'barzh ar c'hav ha lod 'barzh an hangar.

A : Ouier ket pelec'h mont ganto, kement a oa !

J : Ablamour d'ar skorn.

A : «En 63», oa bet ur goañv yen abominabl, ha lod 'n oa lakaet o avaloù-douar da jermiñ dija, hag e oant aet tout gant ar skorn. Ha (ni) n' oa prenet «superélite» da hadañ, ha hon re-ni oa chomet ... 'barzh ar c'hav amañ. Ni vije oc'h ober tan 'barzh ar siminal ahe, ablamour da zelc'her tomm amañ.

J : Ha goude-se e vijent kaset d'ar gar. Pa vije re a re vrein e vijent degaset endro. Hag e rankes trial anezho adarre pegwir ne ziskornent ket toud asambles. Paseal an dra-se war an daol toud...

A : Met plijadur a vije hag e vije kavet kalz tud... E-pad ar bloaz e vijer war o zro, 'benn e vijent tennet, da c'houde kalibret, da c'houde oa poent lakaat anezho da jermiñ, paseal 'nezho 'barzh ur «bain formol» araok hadañ 'nezho, da c'houde mont da epuriñ pegwir e oa «sélection».

Comme beaucoup, à l’époque, Anne et Jean ont fait des pommes de terre « sélection » : Toute l’année, nous étions occupés avec ça : il fallait les tirer, les calibrer, les mettre à germer, les semer, les “épurer”. C’était dur, mais c’était aussi des occasions de travailler ensemble,entre voisins. Ils évoquent le terrible hiver 63, au cours duquel ils faisaient du feu dans la cheminée de la cave pour empêcher les pommes de terre de geler !

AM : Ha petra vije graet d'ar Sul pe d'ar Sadorn gant ar re yaouank ?

J : C'hoari kilhoù ! Amañ oa un ale-gilhoù, e Bodeñgar e oa unan all, ba' ar Glujoù-Astach oa unan all, gant ur plankenn ha pemp kilhenn... E ranke ar voull just paseal etre ar c'hilhoù benn pilañ 'nezho, mod-all e vije re aes da ober pemp bep taol. Ar c'hilhoù renk bezañ lakaet plom en o sav.

H : Ha da c'houde eo bet deuet ar «pétanque» warlerc'h ?

J : «Pétanque» n'eus ket bet amañ kalz, galoch' oa. Evit ar baotred...

A M: Ha petra rae ar merc'hed neuze ?

A : Mont d'ar pardonioù ! 'M eus bet droad da vont abred awalc'h pegwir Mari a yae. 'Benn neuze rankes kaout un oto da gas ac'hanomp. N'on ket bet gant ar velo. Me n'on ket bet dac'h an noz. Hag al labour ranke bezañ graet. Un dro e oamp krog da droc'hañ ur parkad ed hag e oa en hon sonj mont d'ar bal. Hag e oamp komañset gant ur parkad ed, me 'sonje : «Benn ped eur e vo echuet ? 'y aomp ket sur-awalc'h ! » Ranket oa sevel tout ar parkad ed 'benn hon oa bet droad da vont. Hag ar saout oa c'hoazh da c'horro da c'houde. Yaemp ket 'n hent kement-se, Mari zo bet muioc'hig, da c'houde oa muioc'h otoioù. Pa oa deuet dac'h an Aljeri, Jean 'n oa prenet ur "C'hatr'-cheuvo".

J : «En cinquante-sept», nann e «cinquante-huit».

Jean: Le dimanche, les hommes jouaient aux quilles ; il y avait une allée de quilles à Bodeñgar et une autre à Glujau-Astach... On ne jouait pas beaucoup à la pétanque, par ici, c’était plutôt la «galoche » Anne : Il fallait que le travail soit fait avant d’aller au bal ... Une fois , on avait commencé à couper un champ de blé, alors que nous pensions aller au bal. Je me disais : à quelle heure, on va finir ? On ne pourra sûrement pas aller. Il avait fallu finir le champ pour avoir le droit de sortir. Jean avait acheté une "Quatre-chevaux" en 1958 à son retour d'Algérie.

Enregistré et transcrit par Annaig et Hervé Quéré en septembre 2012